سازند دلیچاى معرف نخستین واحد سنگى از رسوب‎هاى دریایى ژوراسیک البرز است که به ویژه در دامنه جنوبى این کوه‎ها برونزد دارد. در این سازند، نوع سنگ‎ها و سنگواره‎ها نشانگر نهشت در یک محیط دریایى است که با شرایط دریاچه‎اى – مردابى نهشته‎هاى زیر آن (گروه شمشک) و ردیف‎هاى کربناتى ستبر لایه رویى (سازند لار) تفاوت آشکار دارد، به گونه‎اى که سازند مارنى دلیچاى نقش یک لایه راهنماى زودفرساى مایل به سبز دارد که ردیف‎هاى تیره رنگ زغالدار پایینى را از صخره‎هاى بلند رویى جدا مى‎کند. بُرش الگوى سازند دلیچاى (اشتایگر 1966)، در پهلوى راست رودخانه دلیچاى (پل فردوسى)، در خاور شهرستان دماوند است که حدود 107 متر ستبرا دارد ولى این ضخامت ثابت نیست و حتى ممکن است به صفر برسد.در بیشتر نقاط، سازند دلیچاى از نوع مارن، سنگ‎آهک‎هاى مارنى، کمى اسپارى و نازک لایه است که میان‎لایه‎هایى از شیل‎هاى مارنى دارد. گاهى میزان مارن بیشتر از سنگ‎آهک است، به همین رو از واژه مارن‎هاى دلیچاى استفاده مى‎شود. ریخت‎شناسى پشته مانند و رنگ سبز – خاکسترى روشن از ویژگى‎هاى این سازند است که به شناسایى آن کمک مى‎کند.در بیشتر بُرش‎ها به ویژه در مناطق زیرآب، فیروزکوه و سمنان، سازند دلیچاى با افق کنگلومراى کوارتزى سفیدرنگ آغاز مى‎شود و گاهى نیز لایه‎هاى آغازین این سازند داراى قلوه‎هاى لیمونیتى و ترک‎هاى گلى فراوان است. وجود کنگلومرا، قلوه‏‎هاى لیمونیتى، ترک‎هاى گلى، دگرشیبى موازى در ناحیه جام (علوى نایینى، 1973)، دگرشیبى زاویه‎اى در شمال قزوین (آنلز، 1975)، ده متر ائولیت آهن‎دار در ناحیه نشل (اشتایگر، 1966)، وجود 30 متر رُس سُرخ‎رنگ آهن‎دار در شمال جرآت (اشتایگر، 1966)، مؤید آن است که بر خلاف نظر آسرتو، مرز زیرین دلیچاى ناپیوسته است. مرز بالاى دلیچاى با سازند لار تدریجى است و در محل حذف لایه‎هاى مارنى و آغاز لایه‎هاى چرت‎دار سازند لار انتخاب مى‎شود. سنگواره‎هاى گوناگون به ویژه آمونیت‎هایى مانند Parkinsonia oarkinson ، Oppelia subradiata Ebrayicerace pseudoanceps نشان مى‎دهند که مرزهاى زیرین و بالایى دلیچاى زمان گذر است، ولى به طور کلى، سن سازند دلیچاى از باژوسین پسین تا کالووین است.گسترش جغرافیایى سازند دلیچاى محدود به البرز (دماوند، کرج، آبیک، شمال قزوین، دره هراز، سمنان، جام، شاهرود و 000) نیست. این سازند همچنان در کوه‎هاى سلطانیه زنجان، مراغه، آبگرم همدان و جنوب خاورى دریاچه ارومیه گزارش شده است. سازند دلیچاى را مى‎توان با توالى‎هاى سنگى مشابه در کپه‎داغ (سازند چمن بید)، ایران مرکزى (سازند بَغَمشاه) و حتى در شمال افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان و پامیر مرکزى مقایسه کرد.در جنوب آزادشهر، گاهى در زیر صخره‎هاى بلند مالم (سازند لار) ردیفى از سنگ‎آهک‎هاى سُرخ نازک‎لایه وجود دارد که جایگاه چینه‎شناسى مشابه با سازند دلیچاى دارد ولى با آن (دلیچاى) هم رخساره نیست. به همین دلیل اشتامفلى (1978) به این سنگ‎آهک‎ها « سازند فَرسیان » نام داده است.

سازند آسمارى (Asmari Formation)

 جوان‎ترین سنگ مخزن پهنه زاگرس است و به همین دلیل، مطالعات گسترده‎اى بر روى خواص سنگ‎چینه‎اى این سازند انجام شده است. در گذشته از این واحد سنگى به نام‎هایى مانند سازند آهکى جریب، سازند آهکى کَلهُر و سنگ‎آهک خمیر یاد مى‎شد، ولى سازندهاى یاد شده، تنها با بخشى از بُرش الگوى سازند آسمارى مترادف ‎است و تمامى این سازند را در بر نمى‎گیرند. نام این سازند از کوه آسمارى (جنوب خاورى مسجد سلیمان) اقتباس و بُرش الگوى آن در تنگ گل ترش همین کوه اندازه‎گیرى شده است.

 در بُرش الگو، سازند آسمارى با 314 متر ستبرا، شامل سنگ‎آهک‎هاى مقاوم، کرم تا قهوه‎اى رنگ با ریخت‎شناسى کوه‎ساز است که کمى میان‎لایه‎هاى شیلى دارد و به داشتن درزه فراوان شاخص است. در بُرش الگو، سازند آسمارى سن میوسن دارد و قسمت پایین آن، به لحاظ تغییر رخساره جانبى به سازند پابده، دیده نمى‎شود. ولى، بُرش مکمل این سازند در تنگ تکاب کوه خَویر، در 30 کیلومترى بهبهان، نشانگر ویژگى‎هاى کامل این سازند است ...

سنگ‎هاى تریاس پایینى – میانى البرز، ردیف‎هاى کربناتى آهکى – دولومیتى به نام « سازند الیکا » هستند که بُرش الگوى آن را کلاوس (1964) در دره نور، و در 5 کیلومترى پایین دست روستاى الیکا، به ضخامت 295 متر، مطالعه و معرفى کرده است.

در محل بُرش الگو و سایر نقاط البرز، بخش پایینى سازند الیکا، ضخامتى متغیر از سنگ‎آهک‎هاى نازک‎لایه و آهک‎هاى مارنى است که کمى مارن و یا میان‎لایه‎هاى نازک دولومیت دارد. لایه‎بندى نازک، رنگ متمایل به خاکسترى روشن، فراوانى ساخت‎هاى کرم مانند از ویژگى‎هاى بخش پایینى سازند الیکا است که شناسایى و تفکیک آن را از دولومیت‎هاى ضخیم لایه بخش بالایى فراهم مى‎سازد. فراوان‎ترین سنگواره‎هاى بخش یاد شده دو کفه‎اى‎هاى نوع کلارایا، گاستروپودهاى کوچک و آثار کرم مانند هستند، مقدار ناچیزى جلبک، روزنه‎داران و به ندرت آمونیت، سنگواره‎هاى دیگر این بخش‎اند. فراوانى آثار کرم، ویژگى آشکارآهک‎هاى لایه‎لایه است. به همین‎رو در بیشتر جاها به بخش پایینى سازند الیکا، به طور غیر رسمى آهک‎هاى ورمیکوله  Vermiculate limestone  گفته مى‎شود. سنگواره‎هاى این بخش چندان بارز نیستند ولى باور همگان بر سن تریاس پیشین است...